ROEDDEN ni’n falch iawn i fod yn rhan o ddathliad arwyddocaol iawn ym mhentref Banwen, ym mhen uchaf Cwm Dulais, ddoe – cwm sydd wedi ennill sylw byd-eang yn ddiweddar trwy ffilm Pride am y gefnogaeth gafodd glowyr lleol yn ystod streic 1984-5 gan griw o bobl hoyw o Lundain.
Ond nid am y ffilm enwog honno oedd ein dathliad.
Cwm glo clasurol Cymreig yw Cwm Dulais, yn glwstwr o bentrefi rhubanog yn disgyn o ymylon Bannau Brycheiniog i lawr at afon Nedd ger Aberdulais. Pentrefi fel Banwen, Onllwyn, Blaendulais, a’r Creunant yn rhesi
o derasau hir, ond gydag ambell i McMansion ac ystadau bychain o dai moethus hynod annisgwyl, bellach, i’w gweld hefyd.
Cwm tipyn yn ddi-arffordd yw e, heb broffeil uchel, o leiaf hyd at ddyfodiad Pride. Ond fel cymaint o’n cymunedau, gadawyd Cwm Dulais hefyd yn waglaw wrth i’r diwydiant glo droi cefn.
Cofiwch, mae yng Nglofa Cefn Coed amgueddfa i adlewyrchu profiad ofnadwy’r diwydiant ynni a fu ( ‘Y lladd-dy’ oedd yr enw lleol ar bwll Cefn Coed). Ac mae peiriannau enfawr yn dal i rwygo’r glo brig o’r pridd ar y gwastadeddau uchel ger Banwen a Dyffryn Cellwen a Choelbren.
Ewch i’r cwm. Er y prydferthwch, does dim yn amlwg iawn i’w ddathlu. Tlodi’n amlwg. Dadfeiliad. Diweithdra’n uchel.
Ond wrth i ni yrru i fyny’r cwm, cofio oeddwn i sut roedd pobl y cymunedau hyn wedi codi’n uwch na’r amgylchiadau creulon a osodwyd arnynt yn ystod llanw a thrai’r diwydiant glo.
Dyna blwyfolion Eglwys St Margaret yng Nghreunant yn y 1950 a 60au yn gosod ffenestri lliw hynod gywrain yn waliau’r adeilad. Fe’u lluniwyd gan Celtic Studios, Abertawe, dan ysbrydoliaeth yr athrylith Howard Martin.
Dyna Dai Francis o’r Onllwyn yn llefarydd huawdl dros gomiwnyddiaeth rhyngwladol, yn arweinydd cryf i undeb y glowyr, ac yn Gymro Cymraeg twymgalon wthiodd gyda Glyn Williams i sefydlu Eisteddfod y Glowyr ym Mhorthcawl. Parhau i ddarllen
Y Papur Gwyrdd 