O’r diwedd, dechrau cydnabod cyfraniad gwerthfawr Jimmy Carter fel Arlywydd America

Mae Charlotte a minnau’n cofio pa mor falch oedd y ddau ohonom pan etholwyd Jimmy Carter yn Arlywydd yr Unol Daleithiau ym 1976.

Rydyn ni’n cofio, hefyd, pa mor siomedig oeddem wrth iddo suddo yn y polau piniwn a chael ei drechu gan y Gweriniaethwr asgell-dde Ronald Reagan ym 1980.

Bu dan y lach byth ers hynny. Bron yn ddi-gwestiwn, methiant fu Arlywyddiaeth Jimmy Carter i’w elynion a thristwch a siom hyd yn oed i’w gefnogwyr.

Ond, ag yntau bellach yn 96 mlwydd oed, wedi oes o lafur o blaid heddwch, hawliau dynol a chyd-fyw gwaraidd, mae’r arweiniad roddodd yr Arlywydd Jimmy Carter i’w wlad a’i bobl yn y Tŷ Gwyn yn y 1970au, a fu’n cael ei ddilorni, bellach yn cael ei ail-asesu.

Roedd wedi cyrraedd Washington fel chwa o awyr iach. Ar ddydd ei urddo’n Arlywydd yn Ionawr 1977, yn lle cuddio mewn car crand, swyddogol, mynnodd Jimmy Carter a Rosalynn, ei wraig, gerdded ynghanol yr Orymdaith Swyddogol. Ei nod, meddai, oedd, “i leihau statws imperialaidd yr arlywydd a’i deulu.”

Yn annisgwyl, er ei fod o gefn gwlad talaith ddeheuol Georgia – lle bu’n Llywodraethwr – roedd Jimmy Carter yn ymgyrchydd o blaid hawliau pobl dduon. Ac yn grefyddol, roedd yn Southern Baptist ond un fyddai’n gadael yr enwad pwerus hwnnw yn y pendraw am nad oeddynt yn cydnabod cydraddoldeb merched na chadw crefydd a’r gwladwriaeth ar wahan. 

Roedd yn Arlywydd gwahanol iawn. Yn arloesol mewn nifer o ffyrdd, yn onest, yn ddidwyll, yn ymroddedig, torrodd Carter gwys unigryw fel pennaeth mwya’ pwerus y byd.

Ynghanol Argyfwng Olew 1979, apeliodd ar bobl America i droi at fywydau symlach, llai barus-o-faterol. Pwysleisiodd yr angen i leihau llosgi olew tramor a chreu economi mwy hunangynhaliol. Fel symbol o’i apêl, gosododd 32 o baneli haul i gynhyrchu trydan ar do’r Tŷ Gwyn.

Wedi trasiedi rhyfel Fietnam, mynnodd gadw lluoedd America rhag trais trwy ei Arlywyddiaeth. Serch hynny, cafodd wyth o filwyr eu lladd mewn damwain yn yr ymdrech aflwyddiannus i ryddhau 52 o wystlon diplomyddol Americanaidd yn Iran ym 1979.

Gan bwysleisio’r angen i wledydd fyw mewn heddwch, llwyddodd i gael Menachin Begin, Anwar Sadat a Yasser Arafat i ysgwyd llaw Heddwch rhwng Llywodraeth Israel newydd a phobl Palestina ym 1978.

Er gwrthwynebiad cryf, llwyddodd i ennill cefnogaeth Senedd America i roi Camlas Panama i feddiant pobl Panama – fel mater o degwch, meddai, gan gymydog pwerus i un tlawd.

Bu’n gweithredu i amddiffyn yr amgylchedd: fe oedd yr arweinydd rhyngwladol cyntaf i nodi bygythiad newid hinsawdd gan gomisiynu adroddiad i astudio’r angen am ‘ddatblygiad cynaliadwy’; ehangodd y system parciau cenedlaethol; trefnodd warchod dros 200 miliwn acer o dir yn Alaska; creodd gronfa enfawr i lanhau safleoedd gwastraff gwenwynig; ac aeth ati i reoli mentrau glo brig.

Beirniadodd y ‘special interests’ corfforaethol/gwleidyddol oedd yn meddiannu prosesau llywodraethol Washington. Rhybuddiodd fod grym cynyddol y penaethiaid cyfalafol yn peryglu democratiaeth a chymunedau.

Creodd filiynau o swyddi trwy ei bolisïau economaidd, ond daeth chwyddiant a diweithdra pellach. Cafodd ei feio’n arbennig am hyn.

Ei fethiant oedd peidio â sicrhau ei fod yn cadw cefnogaeth yr etholwyr. Erbyn y diwedd, roedd poblogrwydd cychwynnol yr Arlywydd Carter wedi plymio’n is na’r un Arlywydd o’i flaen.

Roedd arweiniad Jimmy Carter yn dân ar groen eithafwyr asgell-dde cynyddol ddylanwadol Plaid Weriniaethol America. Wedi i Ronald Reagan ei guro o fwyafrif mawr ym 1980, cafodd y paneli haul eu tynnu i lawr o’r Tŷ Gwyn a’u taflu i warws.

Byth ers hynny, y neges am Arlywyddiaeth un-tymor Jimmy Carter oedd ei fod wedi bod yn fethiant.

Ond, mae’r rhod yn troi. Ag yntau’n 96 – a Rosalynn yn 93 – mae ’na gryn ail-asesu ar gerdded. Wedi’r holl feirniadu, mae diffuantrwydd arweinyddiaeth Jimmy Carter, ei ymwybyddiaeth o ddwyster problemau America a’r byd, a’r budd a ddaeth o’i bolisïau a’i weithredodd yn cael eu cydnabod a’u canmol.

Yn gynt y mis hwn, lansiwyd ffilm am ei Arlywyddiaeth, sef ‘Carterland’, yng Ngŵyl Ffilm Atlanta. Ar drothwy’r Ŵyl , aeth yr Arlywydd Joe Biden a’i wraig Jill i ymweld â Jimmy a Rosalynn yn eu cartref yn Plains, ger Atlanta.

Roedd hynny’n addas iawn: ym 1976, y Seneddwr Democrataidd cyntaf i gefnogi bwriad Jimmy Carter i sefyll am yr Arlywyddiaeth oedd y Seneddwr ifanc Joe Biden. Mae Biden yn cydnabod ymdrech Jimmy Carter i adfer economi America yn y 1970au wrth iddo fe ei hun wthio ymlaen gyda’i Becyn Hybu Economaidd ar hyn o bryd.

Yn sicr, yn fwy na’r un Arlywydd arall, mae Jimmy Carter wedi parhau a thyfu yng ngolwg pobl ledled y byd ers iddo golli’r uchaf swydd. Bellach, gwelir ehangder ei ddeallusrwydd, dyfnder ei ewyllys da, a gweledigaeth ei bolisiau a’i baratoadau ar gyfer y dyfodol pan yn Arlywydd.

Mae’r rhestr o’i gyfraniad ers 1981 yn faith: o Ganolfan Carter yn Atlanta bu’n cyd-weithio dros heddwch byd-eang fel aelod o grŵp yr ‘Henaduriaid’ gyda chyn-arweinwyr rhyngwladol eraill fel Nelson Mandela, Desmond Tutu a Mary Robinson; enillodd Wobr Heddwch Nobel yn 2002; bu’n ceisio dwyn cymod yn Israel/Palestina (gan gyhoeddi llyfr, Peace: Not Apartheid ar y pwnc yn 2007); bu’n torchi llewys i helpu codi tai i dlodion America trwy fudiad Habitat for Humanity; bu’n brysur yn ysgrifennu 32 o lyfrau; bu’n Athro Ysgol Sul, hefyd, er wedi torri â’r ffwndamentalwyr.

Ac efallai’r gwir yw y collodd y mudiad amgylcheddol ddegau o flynyddoedd o weithredu i ffrwyno gynhesu byd-eang, oherwydd i Ronald Reagan a’r corfforaethau egni guro Jimmy Carter ym 1980. Byddai’r Arlywydd Carter wedi deall perygl newis hinsawdd pebai wedi cael y pedair blynedd ychwanegol.

Ond, bu ymlacio iddo hefyd – gan gynnwys wrth bysgota yn Afon Teifi ac wrth fwynhau croeso a Noson Lawen yn y Talbot, Tregaron. Ond stori arall yw honno!